Poetry is a diary kept by a sea creature who lives on land and wishes he could fly.

~Carl Sandburg~

Inleiding

Sinds 2012 geef ik procesgericht poëzieles aan alle leerjaren van o.a. het primair onderwijs (po). Om poëzie een stevigere plek in het onderwijs te kunnen geven, onderzoek ik wat de leerkracht nodig heeft om het zélf te kunnen geven.

Poëzie

“Poëzie is alles wat als poëzie gepresenteerd wordt” (Van Der Starre, 2021, p. 30). Deze definitie hanteer ik ook tijdens mijn lessen: als de leerling zegt dat het eindresultaat een gedicht is, accepteer ik dat. Door het proces centraal te stellen, wordt de leerling gemotiveerd op autonome wijze zichzelf, diens taal en creatieve vaardigheden te ontdekken en te ontwikkelen. Waarom dit waardevol is, licht ik verderop toe.

Curriculum

Of er in Nederland in het po veel of weinig en op welke wijze aandacht wordt besteed aan poëzie is verschillend per schooltype, per school en per leerkracht. In het curriculum komt poëzie aan bod in 1 van de 12 kerndoelen (SLO, 2020) voor Nederlands (kerndoel 9). Voor de kerndoelen 5, 11en 12 is poëzieles een heel passende methode. Voor het vak Kunstzinnige Oriëntatie zijn 3 kerndoelen geformuleerd, poëzie zou passen bij alle 3.

Werkveld | stand van zaken

In het rapport ‘De staat van het primair onderwijs 2021’ is te lezen dat “een herbezinning op het schrijfonderwijs en aansluitende professionalisering dringend nodig is omdat slechts 73% van het totaal aantal groep 8-leerlingen het minimale niveau schrijfvaardigheid (1F) behaalt en slechts 28% het streefniveau (2F).”

Als een van de redenen wordt in ditzelfde rapport geconcludeerd dat naast het feit dat er weinig prioriteit lijkt te worden gegeven aan schrijfonderwijs, de leerkracht te veel nadruk legt op de eenvoudig te beoordelen aspecten van het schrijven zoals spelling en grammatica. (Inspectie van het onderwijs, 2021, p.66). Al is reeds in 2012 door de Inspectie het belang van schrijfvaardigheid voor de leerlingen vastgesteld (Inspectie van het onderwijs, 2012, p.5) de schrijfvaardigheid is er ten opzichte van 2009 niet of nauwelijks op vooruit gegaan (Kuhlemeier, Van Til, Hemker, De Klijn, & Feenstra, 2013).

In Stephen Kings Over leven en schrijven lees ik, evenals in vele andere handboeken voor schrijvers, dat de enige weg naar goed schrijverschap veel schrijven en lezen is. Nergens kom ik tegen; als je een goede schrijver wilt worden moet je flink oefenen op je spelling en grammatica.

De Schrijfakademie

Letterkundige Els Stronks en dichter-onderzoeker Micha Hamel bogen zich samen met docenten, leerlingen, schrijvers en vakdidactici over de vraag hoe het schrijfonderwijs in het voortgezet onderwijs (vo) ondersteund kan worden. Het leidde tot De Schrijfakademie, een door het Ministerie van OCW gefinancierd project dat schrijfoefeningen in zes verschillende domeinen publiceert en daarmee het onderzoek naar schrijfonderwijs voortzet.

Prof. Dr. E. Stronks zegt hierover: “schrijven om je als persoon te vormen, niet als reactie op het lezen van andermans teksten, en niet met het doel tekst te produceren die een duidelijk economisch (retorisch) doel dient, heeft geen vanzelfsprekende waarde meer in moderne kenniseconomieën, maar is wel de vorm van schrijven die de Schrijfakademie.nl in het huidige schrijfonderwijs introduceert, met name om tegemoet te komen aan het gebrek aan aandacht voor de pedagogische dimensie die dat huidige schrijfonderwijs kenmerkt” (Stronks, 2021, p. 8). In navolging van o.a. Deborah Brandt maakt De Schrijfakademie een heel duidelijk onderscheid tussen lezen en schrijven. Schrijfonderwijs staat niet alleen ten doel van het verbeteren van de leesvaardigheden maar is een doel op zich. “Writing and Reading Are Not Mirror Processes. Perhaps one reason we’ve been underestimating the rise of writing is that as educators we presume reading and writing are closely related processes, mutually supportive, inextricably intertwined” (Brandt, 2015).

Prof. Dr. E. Stronks is extern begeleider van mijn onderzoek, tevens ben ik lid van het docententeam dat lessen en lesideeën aanlevert voor De Schrijfakademie.

De pabos

In de vier verschillende pabos met wie ik sprak, is er geen die poëzie structureel in het curriculum aanbiedt. Ook creatief schrijven staat niet op het vaste programma van de leerkracht in opleiding. Aan het creatieve proces wordt maar summier aandacht besteed.

Externe organisaties

Bovenstaand resulteert in een minimaal aandeel poëzie in ons po. Er zijn gelukkig organisaties die zich sterk maken voor de verbetering hiervan zoals: Poëziepaleis, De Schoolschrijver en School der Poëzie.

Kwalitatief hoogstaand aanbod van poëzieonderwijs is volop aanwezig. Je zou je dus kunnen afvragen waarom mijn onderzoeksvraag nog van belang is.

Het belang van procesgericht poëzieonderwijs

  1. Persoonsvorming als doel voor poëzieles: leerlingen worden ondersteund zichzelf en de wereld te ontdekken, zich te ontwikkelen en dat met taal te kunnen uitdragen.

Kunsteducator Karin Kotte plaatst procesgericht leren tussen de vrije expressie enerzijds en productgericht leren anderzijds. “De wereld wordt intensief waargenomen, verbeeld, onderzocht, en beleefd. Gevoelens, ervaringen en ontdekkingen die daarbij worden opgedaan worden op eigen wijze omgezet in een product, in kennis of in een kunstzinnige uiting” (Kotte, 2017, p.11).

Onderwijsfilosoof Gert Biesta spreekt van subjectwording als een van de drie functies van het onderwijs (Biesta, 2012). “Subject staat hier bijvoorbeeld tegenover object. Wanneer de mens als object wordt gezien, is hij of zij een ding dat onderworpen is aan wat anderen met dat ding willen doen. Subject-zijn en subjectiviteit verwijst naar een situatie waar iedere mens als zelf handelend individu wordt gezien” (Biesta, 2015).

Van belang is taal in essentie als communicatiemiddel te zien; communicatie met onszelf en anderen. Daarvoor is het noodzakelijk dat we ons vertrouwd voelen met onze taal, dat we haar mogelijkheden kennen en haar weten aan te wenden om onze binnenwereld in woorden om te zetten. Maar dus ook dat we ons vertrouwd voelen met onszelf en met diegene met wie we communiceren. Het is dus ook van belang dat we onze binnenwereld wel kennen. Onze leerlingen moeten dus een relatie aangaan met de taal op comfortabele én autonome wijze.

  1. Bewust worden en versterken van de vijf creatieve vaardigheden

“Binnen een creatief proces doorloopt de leerling een viertal fasen (oriënteren, onderzoeken, uitvoeren en evalueren).  Deze fasen zijn niet scherp gescheiden, maar lopen in elkaar over en soms door elkaar heen. Centrale vaardigheid binnen deze cyclus is het reflecteren op die verschillende fasen” (SLO. 2019).

Het belang van de vijf vaardigheden die worden geoefend gaat verder dan het kunstwerk. Leerlingen bewust maken van- en trainen in deze vaardigheden is een doel op zich.

  1. Het vergroten van de motivatie tot schrijven

Suzan Lutke vraagt zich af: als de muziek er al is in haar gelijknamige boek (Lutke, 2019). Ze stelt de vraag wat er zou gebeuren als we zouden ophouden onze stinkende best te doen het kind het instrument te leren bespelen. Het is een interessante kijk op het leren bespelen van een instrument. Het eigenaarschap van het spel kan ook meer bij de leerling gelegd worden die de muziek op eigen wijze mag ontdekken.

Als we de leerling het vertrouwen geven dat het kan schrijven (Competentie) en we geven het de ruimte daaraan mede zelf invulling te geven (Autonomie) in een veilige omgeving (sociale verBondenheid), versterken we de intrinsieke motivatie, volgens de zelfdeterminatietheorie (Self Determination Theory) van Deci en Ryan (1985, 2000).

“Onderzoek toont inderdaad aan dat het uitvoeren van intrinsiek gemotiveerde activiteiten niet enkel het welbevinden ten goede komt, maar ook samenhangt met meer diepgaand leren, betere leerprestaties, het langer volhouden van de activiteit en meer creativiteit” (Vansteenkiste & Soenens, 2019, p. 159).

Poëzie als kern- én kunstvak

Jessica Friedman onderzocht hoe poëzie de blik van leerlingen op henzelf als lezer en schrijver kan veranderen alsmede hun taalgevoel kan verbeteren. Haar proefschrift opent vele nieuwe inzichten die mijn gevoel dat ik mijn eigen onderzoek hier niet afsluit maar slechts opstart versterkt.

Ik sluit graag af met haar conclusie: “Poetry in the classroom can plant the seed for teachers to reach beyond the state-adopted curriculum and try new practices that will impact students’ love of language or life. The enthusiasm I have seen from my students as we read a new poem each week convinced me that these students are hungry for knowledge. They received joy and confidence as they wrote and shared poems of their own. These students went from exploring new poems to becoming authors who were eager to share what they had written” (J.Friedman, 2012).

Poëzie is als enige kunstdiscipline een kernvak. Daarmee biedt het de mogelijkheid zowel kerndoelen uit Kunstzinnige Oriëntatie te behalen als ook kerndoelen uit het vak Nederlands. Het een kan en zál het ander versterken.

 

Bronnen

  • Biesta, G. (2012). Goed onderwijs en de cultuur van het meten. Boom Lemma.
  • Biesta, G. (2015). Persoonsvorming of subjectificatie? Een poging tot verdere verheldering. wijleren.nl. Geraadpleegd op 2 februari 2022, van https://wij-leren.nl/persoonsvormingsubjectificatie.php
  • Brandt, D. (2014), ‘Deep writing. New Directions in Mass Literacy’, in: Edlund, A.C.,
  • Edlund, L.E, Haugen, S. (Eds.). (2014). Vernacular literacies: past, present and future. Northern Studies Monographs 3. Vardagligt skriftbruk 3, Umeå, 16.
  • Didau, D., & Rose, N. (2021). Psychologie in de klas: Wat iedere leraar moet weten (Tweede druk, Vol. 2021). Phronese, Uitgeverij.
  • Friedman, J. (2012). A STEPPING STONE OF LANGUAGE: TEACHING POETRY IN THE FOURTH GRADE CLASSROOM. https://dro.dur.ac.uk/17385/1/17385.pdf?DDD29+DDO128+hsmz78+d700tmt
  • Inspectie van het Onderwijs. (2021). De staat van het primair onderwijs 2021.
  • King, S. (2018). Over lezen en schrijven (zesde druk). LS Amsterdam.
  • Kotte, K. (2017, januari). Procesgerichte didactiek De basis van cultuureducatie met kwaliteit Een denkkader. Rijnbrink Overijssel.
  • Kuhlemeier, H., Til, A. van, Hemker, B., Klijn, W. de, & Feenstra, H. (2013). Balans van de schrijfvaardigheid in het basis- en speciaal basisonderwijs in groep 5, groep 8 en de eindgroep SBO. (Nr. 53). Arnhem: Cito
  • Lutke, S. (2019). Als de muziek er al is (eerste druk, Vol. 2019). Coutinho.
  • SLO. (2020). Kerndoelen primair onderwijs 2006. SLO, Amersfoort.
  • SLO. (2019). Het creatieve proces. Geraadpleegd op 12 maart 2022, van https://www.slo.nl/thema/vakspecifieke-thema/kunst-cultuur/leerplankader-kunstzinnige-orientatie/leerlijnen/informatie/creatieve-proces/
  • Stronks, E. (ter perse). Schrijfonderwijs in het Nederlands voortgezet onderwijs vanuit letterkundig perspectief.
  • Vansteenkiste, M., & Soenens, B. (2019). Vitamines voor groei (vierde druk, Vol. 2019). ACCO Uitgeverij.
  • Van der Starre, K. (2021). Poëzie buiten het boek. De circulatie en het gebruik van poëzie (Vol. 2021) [E-book]. Universiteit Utrecht.